kutubhona

раъйини ёки уларнинг Шўро мажлисига ўзлари вакил қилган кишилар ҳақидаги раъйларини билишга эришишни келтириш мумкин. Шунинг учун у «сайлов қонуни» деб аталадиган нарсага ўхшайди. Демак фаръий ишларнинг ҳаммаси мубоҳ бўлиб, халифа улардан бирига буюриб, бошқасига буюрмаслиги жоиз. Бу пайтда унга итоат этиш вожиб бўлади. Бу ҳолатда бир мубоҳни вожиб қилган ва бошқа мубоҳни ман қилган бўлмайди. Аксинча бир ҳукмни ҳамда шу ҳукмнинг бажарилишига олиб келадиган воситани табанний қилган бўлади. Шунинг учун халифага у табанний қилган ҳукмда ва шу ҳукм ижросига олиб келадиган ишларда итоат этиш вожиб бўлади. Чунки бу ишлар ҳукмга тобедир. Тобе эса ўзи тобе бўлган нарсанинг ҳукмини олади. Идорий қонунлар ва низомларнинг барчаси мана шу қабилдандир. Чунки улар бир мубоҳга амал қилишдир, халифа табанний қилган ҳукмга тобе бўлган нарсаларга амал қилишдир. Унга амал қилиш бошқасини тарк қилишни, яъни ман қилишни тақозо қилади. У худди ҳукмларни табанний қилиш каби бўлиб, бунда халифа шаръий ҳукмлар доирасидан чиқмайди ва бир мубоҳни вожиб қилиб, бошқа мубоҳни ҳаром қилган бўлмайди. Аксинча шариат унга табанний қилиш ҳуқуқини берган ҳукмларни ва шу ҳукмлар ижросига олиб келадиган нарсаларни табанний қилган бўлади. Демак ҳаромга ёки озорга олиб келадиган нарсани ман қилиш ва бир неча услублардан бир муайян услубга амал қилиш бўлган мана шу уч ҳолатда халифа шаръий ҳукмлар доирасидан ҳам, ўзига берилган табанний қилиш ҳуқуқи доирасидан ҳам чиқиб кетган бўлмайди. Улардан ҳар бирининг ўз шаръий далили бор. Шунга кўра бу ерда халифанинг қайсидир шаръий ҳукмни манфаат деган ҳужжат билан ўзгартиришини оқлайдиган ҳеч қандай асос йўқ. Аксинча барча нарсалар борасида ҳамма шаръий ҳукмларга тўла амал қилиб, уларнинг доирасидан мутлақо чиқмаслиги вожиб.

Аммо Росулуллоҳ с.а.в. мусулмонлар ишларини бошқариш учун бир қанча мубоҳларни ҳаром ва ман қилганлар, деган гапга келсак, унда имомнинг мусулмонлар ишларини бошқариш учун шундай қилиши жоизлигига ҳеч қандай ҳужжат йўқ. Чунки Росулуллоҳ с.а.в. шаръий ҳукмни олиб келувчидир. Шунинг учун агар бирон мубоҳ ҳукмни ҳаром ёки бирон ҳаром ҳукмни мубоҳ қилган бўлсалар, демак уни мансух қилган бўладилар. Мансух қилиш эса Китоб ва Суннатга, яъни